Wybuch powstania listopadowego

Ten nieformalny pod względem konstytucyjnym, lecz silny ośrodek władzy, wywierał duży wpływ na Radę Stanu, a także Sejm, czyli instytucje utworzone na mocy konstytucji z 1815 r, Sejm w Królestwie Polskim zebrał się czterokrotnie, ostatni raz w 1830 r, Na żądanie Konstantego wyeliminowano z niego opozycję w postaci grupy kaliszan, Postanowienia konstytucji były łamane, często – jak w wypadku nie przedstawiania Sejmowi budżetu Królestwa - z aprobatą przywykłego do samowładztwa w Rosji cara, Przez cały czas istnienia Królestwa Kongresowego scenę polityczną nurtowała także kwestia przyłączenia do Królestwa ziem zabranych (Litwa, Wołyń i Podole) i rozszerzenia na nie ustroju konstytucyjnego, co było sprzeczne z polityką Mikołaja I. Wśród polskich elit występowała tendencja do akceptowania istniejącej sytuacji – jej wyrazicielami były osoby pełniące wysokie funkcje w administracji Królestwa, Z drugiej strony jednak działała opozycja, która trzymając się konstytucji odnosiła pewne sukcesy, Najważniejszym był Sąd Sejmowy nad oficerami polskimi powiązanymi z dekabrystami, Sąd ten nie ugiął się pod naciskami Konstantego i sądził na podstawie materiału dowodowego, a nie instrukcji carskich, Wydane wyroki dla Mikołaja I były zbyt łagodne i ściągnęły jego niełaskę na Królestwo, Natomiast polska opinia publiczna stanęła murem za sędziami, Wydarzenie to pokazało, że większość polskich elit nie akceptuje sytuacji politycznej w Królestwie Polskim, Problem polegał jednak na tym, że elity te nie widziały sposobu na zmianę tej sytuacji. W związku z tym wśród przedstawicieli młodego pokolenia - oficerów, studentów, a nawet urzędników państwowych niższych szczebli - narastała frustracja, To właśnie oni wzięli udział w zawiązanym w 1828 r, spisku podchorążych, oraz zdecydowanie parli do powstania, Był to pierwszy spisek, w którym mówiło się o niepodległości Polski, czyli o przekreśleniu nie tylko Kongresu Wiedeńskiego, ale także rozbiorów, Jednakże słabością tego spisku był fakt, że jego organizatorzy, albo liczyli na pomoc przedstawicieli starszego pokolenia w organizacji powstania (por, Piotr Wysocki – instruktor podchorążych), albo, nie chcąc tej pomocy, sami nie mieli wystarczającego doświadczenia, aby podołać przewodzeniu powstaniem (Maurycy Mochnacki). Na decyzję spiskowców o rozpoczęciu powstania wpłynęło kilka faktów, Jednym z nich były nastroje polityczne w pozostałych krajach europejskich, We Francji w lipcu 1830 r, wybuchła rewolucja lipcowa, która doprowadziła do obalenia Burbonów, Belgia wypowiedziała posłuszeństwo domowi orańskiemu, W Europie, ogarniętej romantyczną gorączką, panował nastrój walki przeciwko porządkowi wiedeńskiemu, Bezpośrednimi przyczynami wybuchu powstania listopadowego było natomiast ogłoszenie poboru rekruta na terenie Królestwa Polskiego, które opinia publiczna zinterpretowała jako przygotowania wojsk zaborcy do wyruszenia na zachód i zdławienia ruchów rewolucyjnych w Belgii i we Francji, W rzeczywistości car chciał, w ramach demonstracji politycznej, zwiększyć liczbę wojska na terenie Królestwa Polskiego, W tym samym czasie tajna policja królestwa trafiła na ślad spisku podchorążych, którzy wbrew zaleceniom Joachima Lelewela, będącego mentorem spiskowców, zdecydowali się na powstanie, 
 Spiskowcy musieli ustalić przede wszystkim sprawę związaną z przejęciem i wyłonieniem władzy, Z wcześniej wymienionych powodów, musieli oni niemal żebrać o przejęcie dowodzenia powstaniem u napotykanych po drodze generałów, Jednak po sukcesie nocy listopadowej, kiedy to spiskowców wsparli zbrojnie mieszkańcy Starego Miasta, radykalni inicjatorzy powstania zostali bardzo szybko zmarginalizowani przez przedstawicieli dotychczasowych elit, Ludzie ci natychmiast rozpoczęli rokowania z królem – carem za pośrednictwem Ksawerego Lubeckiego - dotyczące przywrócenia władzy królewskiej przy równoczesnych ustępstwach ze strony Mikołaja I, Pertraktowali o przyłączenie ziem zabranych oraz powrót do traktowania postanowień konstytucji, W celu stabilizacji władzy powstańczej powołano dyktatora – gen, Józefa Chłopickiego, który zgodził się na pełnieni tej funkcji głównie z obawy przed radykalizacją ruchu powstańczego, Chłopicki starał się zapewnić sobie maksimum niezależności, jednak rola przywódcy powstania była mu wyraźnie nie w smak, Po powołaniu Sejmu 18 grudnia 1830 r, grupa dążąca do negocjacji zaczęła tracić władzę na rzecz bardziej radykalnych odłamów, Zrażony tym Chłopicki złożył władzę dyktatorską, 25 stycznia 1831 r, zdecydowano się na detronizację Mikołaja I.
 Powołano Rząd Narodowy, którego prezesem został Adam Jerzy Czartoryski, Był to jednak słaby organ władzy wykonawczej, ponieważ obsadzenie najważniejszego, ze względu na powodzenie powstania, stanowiska wodza naczelnego pozostało w gestii Sejmu, W okresie powstania funkcjonowały więc trzy ośrodki władzy, Jednym z nich był Rząd Narodowy, drugim - Sejm, trzecim - naczelny wódz wojsk powstańczych. Podział ten zwiększał tylko zamęt oraz utrudniał porozumienie wśród rządzących, przez co nie udało się stworzyć jednolitej władzy i siły, która mogłaby dowodzić powstaniem w sposób konsekwentny i zdecydowany, W obrębie władz powstańczych istniały silne napięcia polityczne, Większość elity politycznej Królestwa Polskiego, wobec detronizacji cara poparła dążenia niepodległościowe, Wyraźny podział zaznaczył się pomiędzy zwolennikami działań radykalnych w oparciu o siły własne, a zwolennikami rozwiązań dyplomatycznych i ograniczania działań militarnych, Pierwszym przewodził Joachim Lelewel przewodniczący Towarzystwa Patriotycznego, drugim Prezes Rządu Narodowego Adam Jerzy Czartoryski, Na ten podział w sposób naturalny nakładał się spór w kwestii chłopskiej, Lewica proponując powstanie ogólnonarodowe, dążyła do oczynszowania włościan, które ułatwiłoby powołanie licznej armii, prawica natomiast nie rozważała w ogóle tego typu rozwiązań, Większość elity Królestwa obawiała się po prostu wezwania pod broń ludzi z niższych warstw społecznych. Obawy te potwierdził dzień 15 sierpnia, kiedy sfrustrowani niepowodzeniami powstania warszawiacy wyszli na ulice miasta i zaczęli dokonywać samosądów na szpiegach, czyli pracownikach Tajnej Policji oraz na nieudolnych dowódcach, oskarżanych o doprowadzenie do klęski w tzw, wyprawie łysobyckiej, Zdrajców powieszono na miejskich latarniach.
 Drastyczne wydarzenia przypisano rewolucyjnym nastrojom i w obawie przed nimi zdecydowano się powołać silniejszy rząd, Po dymisji Rządu Narodowego powstał rząd gen, Jana Krukowieckiego, mianowanego także wodzem naczelnym, Swoje szerokie kompetencje wykorzystał jednak tylko po to, aby prowadzić negocjacje z idącym już na Warszawę Paskiewiczem, Po krótkiej obronie Warszawy Krukowiecki ogłosił kapitulację stolicy i oddał Warszawę Rosjanom, Ostatnim prezesem Rządu Narodowego był Bonawentura Niemojowski, który 26 września opuścił granice Królestwa Polskiego i udał się na emigrację, Wydarzenie to kończy właściwie polityczne losy powstania listopadowego. Na płaszczyźnie militarnej można wskazać trzy etapy walk powstańczych, Pierwszy to okres przygotowań do starcia, kiedy obie strony liczą jeszcze na pozytywne wyniki negocjacji, Z powodu braku porozumienia doszło jednak do walk z postępującą ku Warszawie armią rosyjską feldmarszałka Iwana Dybicza, Atak rosyjski został jednak powstrzymany w bitwie pod Olszynką Grochowską (25 II 1831), Dowodził w niej były dyktator powstania gen, Chłopicki – chyba najzdolniejszy z polskich generałów tamtego czasu, Niestety podczas bitwy został ciężko ranny, Drugi etap to okres inicjatywy polskiej, Należy podkreślić niezwykłą sprawność niektórych oficerów polskich, m.in, doskonałego dowódcy kawalerii gen, Józefa Dwernickiego, czy utalentowanego sztabowca gen, Ignacego Prądzyńskiego, który planował ofensywę przeciwko wojskom Dybicza, Był jednak mocno ograniczany przez wodza naczelnego gen, Jana Skrzyneckiego, który cały czas liczył na sukces dyplomacji, To właśnie jego kunktatorstwo doprowadziło do klęski tzw, wyprawy na gwardie, Jej plan zakładał rozbicie rozproszonych sił rosyjskich, jednak powolny marsz armii powstańczej pod wodzą Skrzyneckiego umożliwił Dybiczowi zaatakowanie całością sił pod Ostrołęką (26 V 1831), Bitwa zakończyła się porażką Polaków, jednak największą stratą w tej bitwie była strata zaufania wojsk powstańczych do swego dowództwa, W tym czasie istniały też próby rozszerzenia powstania na ziemie zabrane, Jednak nieudane wyprawy: wołyńska (IV 1831), a także litewska (V – VII 1831), która miała na celu wsparcie już istniejącego powstania na Litwie, skończyły się wycofaniem uczestniczących w nich wojsk polskich za granicę austriacką i pruską, W wyniku tych porażek inicjatywę strategiczną przejęli Rosjanie – ten moment można wskazać jako początek trzeciego etapu, Po śmierci Dybicza, który zmarł podczas epidemii cholery w rosyjskim obozie, dowódcą wojsk rosyjskich został feldmarszałek Paskiewicz, Przy całkowitej bierności strony polskiej poprowadził on armię w dół Wisły i przeszedł na lewą stronę rzeki, po czym zbliżył się do Warszawy, w której zastał nastawione na kapitulację dowództwo polskie, Po dwudniowym, krwawym szturmie gen, Krukowiecki poddał Warszawę – armia powstańcza wycofała się przez Pragę (8 IX 1831), Szacuje się, że po obu stronach padło około 20 tys, zabitych i rannych, Wśród nich był słynny obrońca Woli-gen, Sowiński, Zdobycie Warszawy rozpoczęło proces gaszenia powstania, Ocalałe oddziały powstańcze opuściły granice Królestwa Polskiego, aby przez Prusy, Galicję lub przez Rzeczpospolitą Krakowską udać się na emigrację. Obok polityki wewnętrznej oraz działań militarnych ważnym elementem historii powstania listopadowego była dyplomacja, Za politykę międzynarodową odpowiadał w Królestwie Polskim książę Adam Jerzy Czartoryski, minister spraw zagranicznych z czasów Aleksandra I, Był to człowiek miary europejskiej, ze względu na swoje pochodzenie, szerokie koneksje oraz duże zdolności dyplomatyczne, Brakowało mu jednak zdecydowania w działaniu, co ostatecznie przyczyniło się do upadku jego planów, Wizja polityki zagranicznej Czartoryskiego nawiązywała do postanowień Kongresu Wiedeńskiego. Przyczyną powstania listopadowego było m.in, łamanie konstytucji Królestwa Polskiego, której wprowadzenie zapowiedział car podczas obrad Kongresu Wiedeńskiego, Jej nieprzestrzeganie było więc działaniem przeciwko porządkowi wiedeńskiemu, W myśl tego planu politycznego Czartoryski wysłał emisariuszy do Londynu, Paryża, Wiednia, a także do Berlina, aby uzyskali oni pomoc dla powstańców, Czartoryski największe nadzieje wiązał z faktem, że Austria i Rosja prowadzą spór na terenie Bałkanów, W związku z tym chciał on okrężną drogą przez dyplomację londyńską i paryską doprowadzić do wywarcia nacisku na Austrię, aby opowiedziała się po stronie powstania listopadowego, W tym celu ofiarowano arcyksięciu austriackiemu Karolowi koronę polską, Starania Czartoryskiego miałby szansę powodzenia, gdyby państwa zachodnie podjęły negocjacje z Austrią, Natomiast ani Londyn, który w tym czasie był zajęty zmianami ustrojowymi, ani Paryż, który po rewolucji lipcowej nie chciał angażować się w walki zbrojne, dążąc do stabilizacji, nie rozpoczęły współpracy z polskimi emisariuszami, Także Austria, dla której powstanie listopadowe korzystnie osłabiało siły rosyjskie, nie była zainteresowana poparciem polskich dążeń do uzyskania niepodległości, Trzy kraje, z którymi Adam Jerzy Czartoryski wiązał największe nadzieje na pomoc dla powstańców, nie spełniły jego oczekiwań, Żadne z tych państw nie uznało też Rządu Narodowego, a co za tym idzie podmiotowości nowych władz Królestwa Polskiego. Społeczeństwa zachodu żywiły dużą sympatię do powstania, tak jak dla wszystkich narodów, pozbawionych bytu państwowego, W XIX wieku szerzyło się w Europie zjawisko "gorączki romantycznej", silnie związanej z dążeniami jednostki oraz całego narodu do uzyskania wolności, niepodległości, A więc lud Paryża i Londynu sympatyzował z Polakami, Na znak solidarności z nimi wybijał szyby w ambasadach rosyjskich, Posłowie, najczęściej opozycyjni w stosunku do rządu, interpelowali w sprawie polskiej, żądając wystąpień dyplomatycznych oraz militarnych w obronie polskiego powstania, W niektórych gazetach publikowano przychylne powstaniu artykuły, Liberalna opinia była zdecydowanie za walczącymi, Jednak poza organizowaniem manifestacji i wydawaniem szeregu artykułów, społeczeństwo zachodu nie widziało realnego celu w działaniach na rzecz powstańców, Te propolskie nastroje powróciły również później, kiedy polska emigracja dotarła do Paryża, Londynu, czy Berlina. Powstanie miało olbrzymie konsekwencje dla sprawy polskiej, Do najważniejszych należy zaliczyć represje zastosowane wobec powstańców, Skazywano ich na zsyłki na Syberię oraz katorgi; przymusowo wcielano do wojska rosyjskiego, Należy jednak podkreślić, że żaden z powstańców, którzy dostali się w ręce Rosjan, nie został ukarany śmiercią, Były to zatem działania, mające na celu rozproszenie elementu powstańczego oraz uciszenie opozycji Królestwa Kongresowego, Zresztą wielu polskich urzędników, część oficerów i społeczeństwa zachowała lojalność w stosunku do króla i cara, który nie chciał buntować poddanych przeciwko sobie, Mikołaj I dążył konsekwentnie do tego, aby Europa zobaczyła w nim łaskawego władcę, a nie despotę, Okrucieństwo rządzących było wtedy zdecydowanie potępiane, W prasie szerokim echem odbiła się masakra dokonana przez Turków na powstańcach greckich w 1828 r, Mikołajowi I nie zależało na wyeliminowaniu, za wszelką cenę, opozycji, Ci, którzy ogłosili jego detronizację, wyemigrowali, pozostałych zaś zakwalifikowano do grupy wykonawców rozkazów, Po okazaniu skruchy mogli więc powrócić do carskiej służby.
 Konsekwencją powstania było również zniesienie konstytucji oraz odebranie Królestwu niezależności wewnętrznej, W związku z tym zlikwidowano Sejm, wojsko, a także zamknięto polskie uniwersytety w Warszawie i Wilnie, Władzom rosyjskim zależało nie tyle na rusyfikacji społeczeństwa, ile na rozbiciu centrów politycznego i społecznego radykalizmu, tworzonych m.in, przez studentów.
 Pytanie o korzyści, które przyniosło powstanie prowokuje przede wszystkim ocenę Królestwa Polskiego, Myśląc o nim, jako o samodzielnym państwie europejskim, istniejącym co prawda w ramach imperium cara, ale posiadającym własną politykę wewnętrzną, musimy stwierdzić, iż klęska militarna powstania doprowadziła do likwidacji odrębności tego państwa, Trudno więc wskazać korzyści na tej płaszczyźnie, Natomiast jeśli oceniać Królestwo Kongresowe jako byt osadzony w traktatach rozbiorowych i traktacie wiedeńskim, którego władca łamie prawo narodu do samostanowienia i prawa polityczne obywateli, to próba odzyskania niezależności zyskuje rangę niezwykle ważnego faktu historycznego, który będzie wpływał pozytywnie na dalsze dzieje Polaków w XIX wieku, Każde pokolenie miało własne powstanie, ponieważ nawiązywało do idei, o które walczono w powstaniu listopadowym, Bilans powstania listopadowego zależy więc w dużej mierze od tego, jakie znaczenie przypiszemy temu wydarzeniu w kontekście "drogi Polaków do niepodległości". Niezwykle ciekawym pozostaje pytanie o możliwości powodzenia powstania, Posiadamy wiele przesłanek, źródeł i faktów, które określą pewne warunki brzegowe do tego, aby poddać się refleksji kontrfaktycznej, Polacy opanowali jedynie część Królestwa Kongresowego, Rezerwy materialne wyliczone wiosną 1831 r, mogły wystarczyć, jak wtedy szacowano, na 4 miesiące walki, W tym czasie przeciwko polskiej armii, która liczyła do 120 tys, żołnierzy, razem z jednostkami gwardii narodowej i jednostkami nieregularnymi, stanęło ok, 150 tys, regularnych wojsk rosyjskich, a za granicą zachodnią doszło do ześrodkowania kilkudziesięciotysięcznego korpusu pruskiego, Możemy założyć, że Polacy mieli szansę na przeprowadzenie ofensywy Prądzyńskiego z wiosny 1831 r, i skutecznego wsparcia powstania na Litwie, Mogli również powstrzymać Paskiewicza przy forsowaniu Wisły, obronić Warszawę, a tym samym przedłużyć powstanie do zimy, Jednak wszystkie elementy, które składają się na sukces militarny, czyli dowodzenie, zapasy, źródła uzupełnień stanów armii, były bardzo ograniczone, Powstańcze wojska nie miały wybitnych wodzów, Zdolni dowódcy, tacy jak Bem, Dwernicki, Prądzyński i Chłopicki, który powstrzymał armię Dybicza pod Olszynką, stanowili wyjątek, Pozostali oficerowie nie mieli ani zdolności, ani doświadczenia w dowodzeniu potężną armią, Nie było odpowiedniego przeciwnika dla Paskiewicza, wodza utalentowanego i zdecydowanego, Po drugie w momencie, w którym trzeba zapewnić wojsku wyżywienie, amunicję, oraz żołd trzeba mieć solidne zaplecze finansowe, co było niemożliwe dla Polski w 1831 r, 
Kiedy latem 1831 r, zaczęły kończyć się rezerwy finansowe, powstanie straciło na popularności wśród społeczeństwa, W związku z tym wojna z Rosją musiała skończyć się porażką wojsk powstańczych, Po trzecie istniał problem z poborem rekruta, który można było rozwiązać poprzez uwłaszczenie, aby zachęcić chłopów do wstąpienia do wojska, Rząd nie wydał jednak zgody nawet na najmniejsze ustępstwa wobec chłopstwa, Dziedzice niechętnie wysyłali swoich poddanych na wojnę, Było to sprzeczne zarówno z polską tradycją szlachecką, jak i z rachunkiem ekonomicznym, Zresztą w I połowie XIX wieku uwłaszczenie było przedwczesną reformą, a w warunkach wojny nie odniosłoby wielkich sukcesów, Reasumując, szereg czynników wpłynął na to, że powstanie listopadowe skończyło się klęską Polaków. Michał Zarychta .